Proljeće 1920. godine bilo je sudbonosno za opstanak i budućnost turske države. Već ranije, Osmanska Carevina je primirjem potpisanim u luci Mudros na grčkom ostrvu Lemnos 30. oktobra 1918. godine okončala svoje učešće u Prvom svjetskom ratu. Sultan i njegova vlada su šutke prihvatali sve ove događaje. Vrhunac je bila saveznička okupacija Istanbula i saveznički brodovi na Bosforu.
Dva protivnika
Međutim, postojali su patrioti koji sve ovo nisu željeli da prihvate. Među njima je bio Mustafa Kemal-paša, koji se proslavio u ratu za Dardanele. On shvata da se u okupiranom Istanbulu ne može ništa značajno učiniti. Maja 1919. godine u svojstvu inspektora 9. armije s 18 drugova putuje u Samsun na Crnom moru. Tamo počinje rad na organizovanju nacionalnog otpora u unutrašnjoj Anadoliji. Tamo se u gradovima organizuju odbori Udruženja za zaštitu prava, prenosi Oslobođenje.
Godine 1920. u Istanbulu se formira marionetska vlada Damad Ferit-paše, koji je britanski poslušnik. U martu 1920. Britanci raspuštaju osmanski parlament. Vođstvo nacionalnog pokreta poziva članove tog parlamenta da dođu u Anadoliju i pridruže se nacionalnom pokretu za oslobođenje (milli mucadele). Ti članovi parlamenta, predstavnici lokalnih odbora Udruženja za zaštitu prava i predstavnici vojske sačinjavaće Veliku nacionalnu tursku skupštinu koja će se prvi put sastati 23. aprila 1920. godine.
Pred nacionalnim snagama su dva protivnika: okupacione snage i marionetski režim. Sultanski režim preduzima mjere protiv nacionalnih snaga i kao dio tih napora traži od zvaničnog šejhu-l-islama fetvu kojom će pripadnike nacionalnih snaga proglasiti pobunjenicima protiv zakonite vlasti. Nacionalni pokret odgovara kontrafetvom ankarskog muftije i muftija Anadolije. Ovaj tekst analizira ove dvije fetve prema izvodima koji su izloženi u muzejskom dijelu Ataturkovog mauzoleja u Ankari.
Fetva istanbulske vlade
Ovu fetvu izdao je šejhu-l-islam Durri Zade Es-Seyyd Abdullah (1869-1923) 11. aprila 1920. godine. Ironija sudbine je bila da je ovaj alim bio na poziciji šejhu-l-islama samo tri mjeseca i 25 dana a da je u historiji ostao zapamćen po fetvi koju je izdao pod pritiskom britanskih okupacionih vlasti protiv patriotskih snaga.
Fetva se sastoji od pet pitanja i kratkih dogovora. Četiri glavna dijela ove fetve glase:
(1) Da li bi bila obaveza za muslimane, koji su sposobni za borbu u sultanovoj zemlji, da se okupe oko zakonitog halife i imama njegove ekselencije sultana Mehmeta Vahidettina Hana i da se pokore njegovim pozivima i naredbama da se bore protiv pomenutih pobunjenika? Da se objasni.
Odgovor je: Bog najbolje zna istinu, da. Napisao Durri Zade Es-Seyyid Abdullah.
(2) Ako se vojnici koje je imenovala njegova ekselencija halifa ustegnu od borbe protiv tih pobunjenika i dezertera, da li će i oni postati veliki grešnici i pobunjenici; da li oni zaslužuju oštru kaznu na ovom svijetu i bolnu patnju na drugom svijetu? Da se objasni.
Odgovor je: Bog najbolje zna istinu, da. Napisao Durri Zade Es-Seyyid Abdullah.
(3) Da li će oni koji se bore za halifu i ubijaju pobunjenike zadobiti stepen gazije, a oni koje pobunjenici ubiju zadobiti stepen šehida? Da se objasni.
Odgovor je: Bog najbolje zna istinu, da. Napisao Durri Zade Es-Seyyid Abdullah.
(4) Da li oni muslimani koji se ne pokore sultanovim naredbama o borbi protiv pobunjenika i sami postaju pobunjenici i zaslužuju da budu kažnjeni u skladu sa šerijatskim pravom? Da se objasni.
Odgovor je: Bog najbolje zna istinu, da. Napisao Durri Zade es-Seyyid Abdullah.
Kako se vidi iz ova četiri odgovora, šejhu-l-islam pripadnike nacionalnih snaga proglašava pobunjenicima protiv zakonitog vladara, za što slijedi smrtna kazna. Borbu protiv njih proglašava vjerskom obavezom, a ustezanje od toga takođe pobunom. Fetva slijedi formu osmanskih fetava u kojima je važno kako se formuliše pitanje, jer odgovor može biti samo “da” ili “ne”.
Fetva 153 muftije iz Anadolije
Ovu fetvu izdao je ankarski muftija Mehmet Rifat Borekci (1860-1941) 16. aprila 1920. godine. Potpisale su je još 152 muftije. Mehmed Rifat će ostati upamćen po fetvi kojom je podržao patriotske snage i nacionalnu borbu. On će, po proglašenju Republike, biti prvi predsjednik Diyaneta (Predsjedništva vjerskih poslova).
Iz ove fetve izdvajamo tri pitanja i odgovore koji glase:
(3) Kako je ranije spomenuto, da li će oni koji umru boreći se s neprijateljem da vrate prava halife postati šehidi, a oni koji prežive postati gazije?
Odgovor je: Bog zna najbolje, da.
(...)
(4) Da li oni koji ubijaju ljude koristeći oružje protiv muslimana koji obavljaju dužnost džihada, čine najveći grijeh i izazivaju nerede među muslimanima?
Odgovor je: Bog zna najbolje, da. Uzvišeni Bog kaže: “Nered je gori od ubistva”. Prema tome, oni koji izazivaju nered pribjegavaju huškanju. (Iz knjige Feth ul-kadir)
(5) Da li je ispravno za muslimane da se pridržavaju i djeluju u skladu s fetvama koje se ne zasnivaju na pravdi i istini?
Odgovor je: Bog zna najbolje, nije. (“Prinuda poništava saglasnost”, iz knjige Velvalidžejh)
Ova fetva se bazira na drugačijim postavkama nego ona istanbulske vlade. Te postavke su: halifa je zarobljenik neprijatelja, on nema slobodu djelovanja, fetva šejhu-l-islama je izdata u uslovima neslobode, fetve koje se izdaju pod prinudom nisu valjane, nacionalne snage vode istinski džihad, režimske snage siju nered, oni su veliki grešnici. Polazeći od ovih postavki, anadolske muftije daju dijametralno tumačenje.
Dometi ove dvije fetve
Prvo pitanje koje intrigira današnjeg čitaoca jeste: Zašto su ove dvije fetve tražene? One su tražene zato što je u turskom društvu prije stotinu godina bilo vrlo važno osigurati islamsku legitimaciju djelovanja. Zato istanbulska vlada želi da putem fetve šejhu-l-islama diskredituje nacionalni pokret. Nacionalni pokret odgovara nudeći alternativno tumačenje kao osnovu svoje legitimnosti.
Drugo pitanje: Kako je moguće imati dvije različite fetve koje se odnose na istu pojavu? To je moguće zato što tumačenje prava zavisi od društvene pozicije tumača. Situaciju u Turskoj 1920. godine šejhu-l-islam percipira na jedan način, a anadolske muftije na drugi. Prilikom izdavanja fetve, muftija vrši kvalifikaciju činjenica. Od toga zavisi ishod tumačenja. Šejhu-l-islam je formalista: on štiti vladajući režim, a njegove protivnike kvalifikuje kao pobunjenike. Anadolske muftije su patrioti: one vide da je sultan zatočenik stranaca i da nema slobodu djelovanja, te smatraju da je dužnost nacionalnih snaga da ga oslobode.
Kakav je domet ovih fetava? Fetve su tumačenje prava za datu situaciju. One su bile važan instrumenat borbe između vlade nacionalnog pokreta i stranih sila i njenih eksponenata. Međutim, pravne norme ne mijenjaju historiju. Historiju mijenjaju pojedinci i društveni pokreti, a pravna tumačenja im mogu pomoći kao legitimizirajući faktor.
U tome je značaj i ove dvije fetve. Da se poslužimo formulacijom jednog savremenog autora: To su bile “fetve o ratu”, ali su predstavljale i “rat fetava”.
Još uvijek nema komentara. Postavite prvi komentar!